De geschiedenis van de fotografie in Amersfoort
door Lex van de Haterd
In september 2011 verscheen ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum van Fotokring Eemland het boek ‘Goed licht’. Het gaat over de geschiedenis van de fotografie in Amersfoort. De titel van het boek verwijst naar een wens, een groet die de secretaris van de Fotokring, Arie van Leeuwen, af en toe onder zijn brieven schreef in de correspondentie met secretarissen van andere fotografenclubs.
Aan de vooravond van GRID, Amersfoort Fotostad 2012, beschrijft de auteur van dit boek, Lex van de Haterd, in deze StaalkaartKUNSTENkrant de fotografische ontwikkelingen in Amersfoort in de afgelopen 75 jaar.
Fotokring Eemland
De geschiedenis van de fotografie in Amersfoort begint met de oprichting van Fotokring Eemland op 23 januari 1936. Het initiatief voor de oprichting kwam van Arie van Leeuwen, die in het fototijdschrift Focus van 7 december 1935 een propaganda-artikel schreef, naar aanleiding waarvan een negental personen zich aanmeldde. Bij bestudering van de namen en adressen van de oprichters van de club valt op dat het voornamelijk deftige heren waren uit de gegoede klasse: er bevonden zich jonkheren, fabrikanten en artsen onder en ze woonden vrijwel allemaal in het Bergkwartier. Dat de leden uit de hogere inkomensklasse kwamen, was niet zo vreemd want fotograferen was in de jaren dertig een tamelijk dure liefhebberij. Niet alleen het fototoestel zelf was duur, ook het (laten) ontwikkelen en afdrukken kostte vergeleken met nu veel geld.
De belangrijkste bestuurders van de eerste jaren waren voorzitter Wicher Hooite Meursing, secretaris Arie van Leeuwen, penningmeester Tom Voorenkamp en Aiko Pastoor als ‘Commissaris van Materieel’, een functie die vooral de zorg betreft m.b.t. de bibliotheek, de leesportefeuille en de rondreiscollecties. Vanaf oktober 1938 mochten ook vakfotografen lid worden van de vereniging: de eerste vakfotografen waren Piet Hak en Wim Plasmeijer, drie jaar later gevolgd door Kees Weers. Zij zouden alle drie zeer belangrijk worden voor de vereniging.
In de jaren dertig is er in Amersfoort nog maar één museum, museum Flehite, maar dat houdt zich nog niet met beeldende kunst bezig, laat staan met kunstfotografie. Ook galeries zijn er in die tijd nog nauwelijks. Winnie de Gruyter, een zus van de bekende kunstcriticus en museumdirecteur W. Jos. De Gruyter, die tot 1938 in Amersfoort woont, zet in maart 1926 op de Utrechtseweg 111 een kunstnijverheidszaak op onder de naam Kunstzaal Sierkunst. Zij verkoopt vooral grafiek, keramiek en glaswerk. Twee en een half jaar later betrekt zij een groter pand aan de overkant van de straat op de hoek van de Steven van der Hagenlaan 1. In 1932 wordt de zaak overgenomen door de schilder Johan Hendriks en zijn vrouw. Laatstgenoemde is de galeriehoudster en zij breidt het aanbod van vooral toegepaste kunst uit naar beeldende kunst. Het aantal tentoonstellingen neemt toe, vooral van jonge(re) kunstenaars, onder wie Paul Citroen, Sierk Schröder en Engelbert L’Hoëst. De galerie besteedt als eerste kunsthandel in Amersfoort ook aandacht aan fotografie, o.a. met exposities van de fotografen Eva Besnyö en Nico Jesse. Kunstzaal Sierkunst is ook de lokaliteit waar in 1937 en 1938 de eerste twee tentoonstellingen van het werk van de gezamenlijke leden van Fotokring Eemland worden gehouden.
In de interbellumperiode waren in Amersfoort twee kunstenaarsverenigingen actief: de in 1922 opgerichte Amersfoortse Kunstkring en het in 1934 gestarte Amersfoorts Kunstenaars Gilde. De Kunstkring was een echt schildersgenootschap, het AKG had zijn doelstelling veel breder geformuleerd. Maar ook al stond fotografie expliciet genoemd in de statuten van het AKG, in de praktijk werd er niet veel aan gedaan. Dat kwam deels omdat fotografie in het interbellum qua artistieke waardering nog behoorlijk in de schaduw stond van de schilderkunst en deels omdat het fotograferen nog niet op grote schaal beoefend werd.
Ook de sociëteiten Amicitia en Concordia organiseerden af en toe fotografische activiteiten. Op 7 april 1937 is er een lezing over de constructie en het gebruik van de kleinbeeldcamera Leica, op dat moment nog een nieuw fenomeen in de fotografie. Fotokring Eemland organiseert af en toe vergaderingen in Sociëteit ’t Valkje in de Valkestraat. In de sociëteiten worden onregelmatig exposities georganiseerd, soms met beeldende kunst, o.a. van Fotokring Eemland in Concordia in 1941.
De vergaderingen, werkavonden, lezingen en wedstrijden die door Fotokring Eemland georganiseerd worden, vonden in de jaren dertig plaats in bierbrouwerij Phoenix, gevestigd op het Smallepad in Amersfoort. Via voorzitter Meursing, die commissaris was bij deze brouwerij, huurde de club voor een schappelijk prijsje van 10 gulden per jaar een vergaderruimte en de donkere kamer van de brouwerij.
De club groeide al snel door naar 25 leden in 1940 en 42 in 1945. In de oorlogsjaren wordt in verband met de verplichte verduistering beurtelings bij de leden thuis vergaderd en niet meer in het clublokaal in de Phoenixbrouwerij. De omstandigheden werden vanaf september 1944 dermate benauwend dat er tot juni 1945 geen activiteiten meer konden plaatsvinden. Na de oorlog werden de activiteiten hervat en veroverde Fotokring Eemland bij de nationale Bondswedstrijden geleidelijk een plaats in de top van het land. In 1954 wordt de club kampioen van Nederland, een prestatie die in 1959 nog eens herhaald wordt. Aiko Pastoor wint met zijn composities van vazen, schaaltjes, takjes en bloemen in de hey-key techniek zelfs internationale prijzen. Het ledental groeit in deze periode naar 72 leden in 1960. In datzelfde jaar belandt de club in een diepe bestuurscrisis, een jaar later zijn er nog maar 50 leden over, een aantal dat gestaag verder daalt. In de jaren zestig tot en met negentig leidt de club een tamelijk rustig bestaan waarin het ledental gemiddeld rond de 25 ligt. Tweejaarlijks is er een expositie in de Zonnehof, het museum voor moderne kunst waarmee Amersfoort in 1959 verrijkt werd. In het najaar van 1979 was er voor het eerst een tentoonstelling van Fotokring Eemland in Museum Flehite op het thema ‘De straat als werkterrein’, een onderwerp dat helemaal paste in de sociale fotografie van de jaren zeventig. Vanaf de jaren tachtig worden de exposities van Fotokring Eemland steeds vaker gehouden op andere locaties, zoals het St. Pieters en Bloklands Gasthuis en Museum Flehite, en, vanaf 2000, in het Berghotel, het St. Elisabeth verpleeghuis en in diverse wijkcentra.
Door de mogelijkheden van de digitale camera neemt de belangstelling voor fotografie vanaf 2000 enorm toe. Ook Fotokring Eemland profiteert van de groeiende interesse want het ledenaantal neemt toe van 19 leden in 2001 tot 65 leden anno 2012. Fotokring Eemland doet sinds een paar jaar ook weer mee aan de nationale Bondsfotowedstrijden: in 2010 werd de club 20e en in 2011 werd de 11e plaats bereikt. In vergelijking met de jaren de vijftig nog geen topprestaties, maar de klassering wordt wel elk jaar beter. In 2011 viert Fotokring Eemland op uitbundige wijze haar 75-jarig jubileum met een receptie en een expositie in de traverse van het Centraal Station van Amersfoort en in september met de presentatie van het jubileumboek ‘Goed licht’ en een tentoonstelling in De Oude Viltfabriek.
Van Kreatief Centrum De Hof tot Scholen in de Kunst
Fotokring Eemland is niet de enige club die iets met fotografie deed in Amersfoort. Ook Creatief Centrum de Hof organiseert vanaf de jaren zeventig fotografische activiteiten. De eerste fotografiedocent was de beeldend kunstenaar en fotografe Mathilda Jurrissen. Daarna kwamen achtereenvolgens Jos Ruijssenaars, Conny Meslier, Ellen Karelse, Marjon Bakker, Ilse Leenders, Cornelia Nauta en Mardoe Painter. Ellen Karelse, Cornelia Nauta en Mardoe Painter zijn er nog steeds docent en geven hun fotografiecursussen sinds 2000 onder de vlag van ‘Scholen in de kunst’.
In de jaren zeventig en tachtig groeit landelijk de aandacht voor documentaire fotografie. Vooral de sociale fotografie is in. Veel fotografen maken kritische reportages van bedrijfsbezettingen en over arbeidsomstandigheden en bedrijfsreorganisaties. In Eemland is hiervan slechts zeer bescheiden wat te zien. Acties en demonstraties zijn fotografisch, voor zover mij bekend, nauwelijks vastgelegd en de sluitingen en overplaatsingen van met name de industriële sector ook niet. De enige plek waar eind jaren zeventig geëxperimenteerd werd met sociale fotografie was De Instee op de Zuidsingel 45, aanvankelijk in 1975 gestart als een woongemeenschap, maar al snel uitgegroeid tot een cultureel platform voor experimentele uitingen van theater, muziek, beeldende kunst en fotografie. Rond 1980 was daar een uitgebreide fototentoonstelling te zien van actiefoto’s die door lokale amateurfotografen geschoten waren bij acties tegen de militaire vliegbasis Soesterberg en bij acties van de lokale vrouwenbeweging, kraakbeweging en homobeweging. In de onafhankelijke stadskrant De Keivreter werden in diezelfde tijd voor het eerst dergelijke actiefoto’s geplaatst.
De meeste landelijke ontwikkelingen in de fotografie gingen echter ook in de jaren tachtig grotendeels aan Amersfoort en Eemland voorbij, enkele uitzonderingen daargelaten, zoals blijkt uit de tentoonstellingen met foto’s van Paul Huf, Kors van Bennekom en Adriaan Boer die midden jaren tachtig door Conny Meslier in Kreatief Centrum De Hof georganiseerd werden.
Musea en galeries
Het museumaanbod in Amersfoort wordt, naast het in de jaren tachtig veel dynamischer Flehite en naast de Zonnehof, vanaf de jaren negentig uitgebreid met twee nieuwe musea: het Mondriaanhuis (1994) en het Armandomuseum (1998). In 2009 wordt de Zonnehof verlaten en kunsthal Kade geopend. Voor deze musea die tussen 2004 en 2009 gefaseerd fuseren tot Stichting Amersfoort-in-C (waaruit het Armandomuseum eind 2011 weer verdwenen is om in Oud-Amelisweerd opnieuw te beginnen), is fotografie is niet een discipline waaraan genoemde musea tot op heden veel gedaan hebben.
Ook het galeriewezen ontwikkelde zich sterk en snel in Amersfoort, vooral vanaf de jaren negentig. Anno 2012 zijn er meer dan 25 grote en kleine galeries in Amersfoort. Deze richten zich vrijwel allemaal op eigentijdse kunst, in het bijzonder op schilderijen, grafiek, beelden en keramiek. Aan fotografie doen genoemde galeries niet veel, een enkele uitzondering daargelaten.
In de jaren negentig was Bernard Bakker actief met Studio Baf, die zich toen als enige galerie bezig hield met fotografie, zowel met documentaire fotografie als met naaktfotografie. Hij organiseerde onder andere exposities van Marlo Broekmans, Cindy Marler en de Amersfoortse fotografe Tusa Koch.
De enige galeriehouder die regelmatig (verkoop)exposities heeft met fotografie is Ron Jagers. Deze fotograaf, grafisch vormgever en organisator van veel fotografische activiteiten in de stad, laat vanaf 1998 in Lokaal 4 op de Arnhemseweg regelmatig werk zien van fotografen, zowel uit Nederland als uit Duitsland, met name uit Berlijn. Ron Jagers programmeert sinds 2002 ook geregeld fotografen in de ruimte naast Stadscafé De Observant, tot de zomer van 2005 onder de vlag van De Stadsgalerij en daarna op eigen initiatief.
Stichting Kunst in Amersfoort
Maar het zijn zeker niet alleen Fotokring Eemland en enkele galeries die voor de verlevendiging van het fotografieklimaat in Amersfoort zorgen. Ook Stichting Kunst in Amersfoort (tot 2010 Stichting KunstKijkRoute) draagt daaraan bij. Deze stichting, die als bestuurlijke paraplu fungeert voor diverse kunstenaarsinitiatieven, heeft het kunstklimaat in Amersfoort vanaf het midden van de jaren negentig aanzienlijk verlevendigd. Tal van activiteiten werden onder de vlag van deze Stichting georganiseerd: de maandelijkse open atelier- en galerieroute (vanaf 1994), de grote jaarlijkse manifestatie Staalkaart van Amersfoortse Kunstenaars (2000-2008), de tweejaarlijkse, elkaar afwisselende, projecten KunstVaarRoute (vanaf 2003) en Urban Wijland (vanaf 2005) en de jaarlijkse Mode?Show (vanaf 2006). Met name aan de Staalkaart van Amersfoortse Kunstenaars deden ook veel fotografen mee, bijvoorbeeld Jan Kees Helms (vanuit zijn atelier Deeez en later vanuit expositieruimte De Werkplaats in de Valkestraat), Gert Jan Luijendijk (vanuit atelier De Garage op de Amerikaring 84), Cornelia Nauta (vanuit haar atelier in de Charlotte de Bourbonlaan 18) en een hele serie Amersfoortse fotografen die als gastexposant een of meer keren deelnamen aan de Staalkaart: o.a. Roos Venema, Chantal Spieard, Marie-Louise Dooijes, Ellen Karelse, Conny Meslier, Jolanthe Lalkens en Ilse Leenders.
In de Kunstvaarroute en Urban Wijland figureren in elke editie fotografen. Zo liet Astrid Hermes zich in Urban Wijland 2009 inspireren door het Coelhorsterbosje, een natuurmonument in Hoogland-west en door de oude Prodentfabriek in het Amersfoortse Oliemolenkwartier. Ook Ron Jagers liet in de verschillende edities van Urban Wijland fotografie zien, soms gecombineerd met een installatie.
In de Kunstvaarroute van 2011 op het thema ‘Bijzondere Portretten’ fotografeerde Theo van Delft portretten van vier generaties dochters uit één familie, die geprojecteerd waren in de donkere tunnel onder de Langestraat. Jos Smink maakte een groepsportret van zijn eigen broers, een geënsceneerd beeld dat afgedrukt op een linnen doek en gemonteerd op de kademuur van de Amersfoortse Langegracht wel een affiche leek voor een spannende avonturenfilm.
FotoForum
Een belangrijk ander initiatief was FotoForum. Stichting FotoForum is in 1990 opgericht door Hans Bloemhof en Robert Jan Stokman. Doelstelling was om exposities, lezingen en forumavonden te organiseren op het gebied van de hedendaagse fotografie van grotendeels landelijk bekende fotografen. Hans Bloemhof was voorzitter van het bestuur, rond 1996 werd hij opgevolgd door Marga Rotteveel. Andere dragende krachten in het bestuur waren o.a. Jan Kees Helms, Hans Niezen, Brigitte de Langen en Hans Frans. Vanaf 1994 kon FotoForum tijdelijk terecht in de in de Amersfoortse binnenstad gesitueerde Elleboogkerk, omdat die op dat moment leegstond. Lange tijd kon de hele kerk gebruikt worden, tot het Armando Museum in december 1998 haar deuren opende en FotoForum een vaste plek kreeg op het balkon van de kerk/het museum. Ook Fotokring Eemland hield daar vanaf 1996 een tijdlang haar clubavonden. Ongeveer om de zes weken werd de expositie gewisseld. Er is aandacht besteed aan het werk van allerlei bekende fotografen: o.a. Jan Banning, Auke Vleer, Ulay, Philip Mechanicus, Koos Breukel, Kadir van Lohuizen, Jan van IJken, Hapé Smeele en Cindy Marler. Er waren ook ‘Nieuwe Oogst’ tentoonstellingen met het beste werk van afgestudeerde Academie-fotografen, exposities van Etcetera La Camera en overzichtstentoonstellingen van Artsen Zonder Grenzen en van de GKF, de landelijke beroepsvereniging van fotografen.
In 2001 werd FotoForum opgeheven. Er bleven te weinig dragende krachten over die het onbetaalde organisatiewerk wilden voortzetten.
FOTOexpo202
Ook FOTOexpo202 is belangrijk voor de ontwikkeling van de fotografie in Amersfoort. Het is een fotogalerie voor amateurs en professionals die zich bevond in de Amicitia winkelpromenade aan de Stadsring 202. Het expositieprogramma werd samengesteld door het bestuur van de vereniging, dat bestond uit Rob Goedvolk als oprichter en voorzitter, Ton van der Pal als secretaris (ook secretaris van Fotokring Eemland), Huub Severiens als penningmeester en Klaas van Huizen en Jan Wingender als leden. De fotogalerie is gestart in januari 2003 met een expositie van Darkroem, de fotogroep die het eerste initiatief voor de galerie heeft genomen. Daarna zijn in de periode tot maart 2010 ruim 70 exposities georganiseerd, soms van groepen als Darkroem, Fotokring Eemland, Deeez en Fotogroep Amsterdam die allemaal meerdere keren geëxposeerd hebben, maar meestal van individuele fotografen onder wie Kadir van Lohuizen, Mardoe Painter, Jan Kees Helms, Cornelia Nauta, Wim Koerts, Roos Venema, Tamara Verheij en vele anderen.
Vanaf maart 2010 had FOTOexpo202 anderhalf jaar lang geen onderdak. Vanaf september 2011 heeft Stichting De Stadsgalerij hen weer een expositieruimte gegeven in de kelder van haar tijdelijk pand op de Leusderweg 21 en worden er maandelijks weer nieuwe exposities getoond.
Met het oog op Amersfoort
Een activiteit die zeker ook heeft bijgedragen aan een gunstig fotografieklimaat, is het initiatief van Harold Warmelink, toen nog directeur van het Berghotel, nu van theater De Flint, om weer te starten met een nieuwe serie fotojaarboeken onder de titel Met het oog op Amersfoort. Fotograaf Marco Hofsté en journalist Willem Meuleman stellen het boek vanaf 2007 jaarlijks samen en Peter van Breugel, directeur van Reproka Publishers, geeft het uit. Het is het vervolg op een eerdere serie met dezelfde titel, die gelopen heeft van 1988 t/m 1993. Het gaat om foto’s van Marco Hofsté, Ronald en Rodney Kersten, Saskia van Berdenis tot Berlekom, Conny Meslier, Bram Petraeus, Shody Careman, Roel de Vringer en vele andere Amersfoortse vakfotografen met korte bijschriften van Willem Meuleman.
Andere fotoclubs in de stad en de regio
Fotokring Eemland is niet meer de enige fotoclub in de stad; dat was het wel van 1936 tot 1958, het jaar waarin Fotoclub Bronswerk opgericht werd, een club die niet meer bestaat. Op dit moment zijn er diverse andere clubs in Eemland actief.
FotoPon, opgericht in 1977, is een vereniging van amateurfotografen die allen werkzaam zijn of waren bij een van de Pon-automobielbedrijven. De vereniging, die in 2010 twaalf leden had, is lid van de BNAFV en is gehuisvest in de studioruimte in het bedrijf van Pon op de Zuiderinslag in Leusden.
Deeez is een fotogroep van zeven leden, onder wie o.a. Jan Kees Helms en Riekje Hoffman. Andere fotoclubs in Eemland: Fotokring Hoevelaken, Fotokring Flits in Woudenberg en Fotoclub Zone V, in 2009 opgericht in Vathorst.
Het is de laatste jaren een komen en gaan van fotoclubs. DigiV (spreek uit Digivé) is recent ingestort en Zone V is net opgericht. Darkroem is vrijwel van het toneel verdwenen en Fotografencollectief Eemland is er bij gekomen. Zo zijn er steeds bewegingen aan het fotografiefront in Eemland. Kortom, dynamiek genoeg, het geeft aan hoe fotografie de laatste jaren groeit en bloeit.
Amersfoort Fotostad/GRID 2012
Een tastbaar bewijs van de groei en bloei van de fotografie in Amersfoort wordt GRID 2012. GRID is een tweejaarlijks internationaal beeldevenement en brengt op initiatief van de toenmalige cultuurwethouder Mirjam Barendregt in 2012 een groot aantal exposities, workshops, presentaties, debatten en andere evenementen naar Amersfoort. GRID 2012 zal van 18 mei t/m 13 juli 2012 op een twintigtal plekken in de stad plaatsvinden. De Stichting Kunst in Amersfoort is door de wethouder van cultuur gevraagd om hiervoor de kar te trekken. Voorzitter Hans van Helden en ex-wethouder Mirjam Barendregt coördineren het grote project dat gedragen wordt door vrijwel alle instellingen en organisaties die in Amersfoort met fotografie te maken hebben en door een groot aantal van de in onze stad aanwezige amateur- en vakfotografen. Met recht wordt dan ook gesproken over Amersfoort Fotostad 2012.
Lex van de Haterd
‘Goed licht.75 jaar geschiedenis van Fotokring Eemland 1936-2011’ is voor 25 euro te koop in de plaatselijke boekhandels of te bestellen via de website van Fotokring Eemland